Pas op, het nietige individu slaat terug

"Ik voel het zweet parelen op het voorhoofd van heel wat mannelijke mediapersoonlijkheden", tweette MNM-radio-dj Karolien De Becker donderdagavond. Ze deed dat nadat de VRT alle banden met schermgezicht Bart De Pauw verbrak vanwege meerdere getuigenissen over mogelijk seksueel grensoverschrijdend gedrag.

Een treffende reactie. Je zou er een enigszins revanchistische voorspelling in kunnen lezen over de zich op gang trekkende jacht op bekende mannen die wat op de kerfstok hebben. Die negatieve lezing hoeft niet. Karolien De Becker heeft gelijk. Er zullen dezer dagen inderdaad wel wat mannen zwetend naar hun rinkelende telefoon kijken, bang dat er zeer vervelende vragen gesteld gaan worden.

Zoals er vast ook Belgische bedrijfsleiders nerveus een crisiscommunicatieplan uitgedokterd zullen hebben, just in case, toen onze collega's van Knack, De Tijd en Le Soir nieuwe onthullingen over belastingontwijking aankondigden. En net zoals je ervan uit kunt gaan dat er eerder wel dan niet nog andere klachten over seksuele intimidatie bekend zullen raken, kun je ervan op aan dat er ook vanuit de belastingparadijzen data zullen blijven lekken. Dit gaat niet meer weg.

Hoewel inhoudelijk totaal verschillend, zijn beide fenomenen - #metoo en de zogenaamde 'Papers' - bijna identiek. Telkens gaat het om individuen die het recht in eigen handen nemen om zich onaantastbaar wanende 'machthebbers' ter verantwoording te roepen.

Ze doen dat bijvoorbeeld omdat die machtigen daden gesteld hebben die minstens moreel laakbaar zijn en mogelijk juridisch vervolgbaar. Toch lijken ze daar telkens mee weg te gaan komen. Omdat de pakkans voor dit soort seksueel of fiscaal wangedrag nu eenmaal beperkt is, en omdat die machthebbers dat doorgaans drommels goed weten. Dat frustreert het rechtvaardigheidsgevoel.

Vigilante

Maar nu zijn de kansen aan het keren. Nieuwe, alom beschikbare technologie heeft het nietige individu een krachtig wapen gegeven om de onaantastbaren toch aan het wankelen te krijgen.

Eén kopie van bankgegevens brengt 's wereld grootste bedrijven en 's werelds rijkste vedettes (een beetje) in verlegenheid. Eén welgemikte, geloofwaardige getuigenis op sociale media over ongepast gedrag of erger kan volstaan om de grootste reputatie aan diggelen te slaan.

Harvey Weinstein zal niet veel films meer produceren en de van misbruik beschuldigde acteur Kevin Spacey is zelfs al fluks uit zijn laatst opgenomen film weggeknipt. Oké, Donald Trump werd... president, maar daar komen we nog op terug. En ook Bart De Pauw is dus zijn geprivilegieerde mediaplek verloren, weliswaar in een dossier van een andere orde.

Het zorgwekkende van die evolutie zit natuurlijk in de term 'recht in eigen handen nemen'. In een rechtsstaat is zulk vigilantegedrag niet verkieslijk. Hoe nobel de motivatie ook kan zijn.

We moeten opletten voor een toekomstbeeld met meutes die met een virtuele fakkel en toorts jagen op al wat hen niet aanstaat. Aan de middeleeuwse schandpaal resten er de verdediging nog weinig rechten. Daar moeten we niet naar terug willen verlangen.

Er mag terzijde wel opgemerkt worden dat in het geval van Bart De Pauw de betrokkene zelf de vlucht vooruit genomen heeft met eenzijdige communicatie. Dan kun je moeilijk verbaasd zijn dat er wederhoor komt in het zelf uitgelokte publieke debat. Nu het gerecht zich voor de beschuldigingen begint te interesseren, dreigt de boemerang helemaal terug te keren.

Het punt is dat het argument van het gerechtelijke gezag aan belang verliest. Ook het gerecht is een van die instituten waarvan het gezagsmonopolie afbrokkelt. Niet dat de rechtsstaat al meteen in puin ligt, maar er komen toch gaatjes in de vestingmuren.

Mensen omzeilen het gerecht om zelf aansprakelijkheden af te dwingen. Een handelaar plaatst een filmpje online van een inbraak omdat de politie hem niet kan helpen; een moeder post een video over de pesters van haar dochter, omdat ze op school geen gehoor vindt; een anonieme bron lekt bij The New Yorker een audiofragment van Weinstein die een actrice een hotelkamer probeert binnen te sleuren, omdat de machtige filmbons ongestoord slachtoffers blijft maken. Driemaal anders, driemaal hetzelfde.

Exit de patriarch

Gaatjes in vestingmuren hebben de neiging vanzelf groter in plaats van kleiner te worden. Om de breuk te vermijden, zal de wet zich moeten aanpassen aan de veranderende tijden. Dat gebeurt nu al. Met de groepsaankoop en de groepsvordering heeft de burger een economisch en juridisch wapen gekregen om de arrogantie en almacht van dominante bedrijven te breken.

Mede door de Paper-datalekken wordt de wetgeving over fraude en belastingontwijking verfijnd. Evenzo zal het onvermijdelijk worden dat op basis van bewegingen zoals #metoo seksuele misdrijven meer au sérieux genomen zullen worden in een verstrengde strafwetgeving.

Die bewegingen komen niet zomaar uit de lucht vallen. Ze zijn enkel een actuele illustratie bij een veel bredere omwenteling. Wat nog rest van de traditionele, patriarchale maatschappij-orde - en dat is dus blijkbaar nog behoorlijk wat - gaat voor de bijl. Die samenleving is piramidaal gestructureerd. Het gezag zit bij de top. Omdat die nu eenmaal de top is.

Dit zijn behoorlijk revolutionaire en disruptieve tijden. Vijf eeuwen nadat we de feodale samenleving achter ons lieten, moeten de resterende hiërarchische gezagsrelaties er stilaan aan geloven. Het kasteel valt om.

Seksueel en sociaal-economisch moet de man almaar meer de vrouw naast zich dulden. Dat leidt tot spanning. De ruimte die de vrouw terecht gelijkwaardig opeist, kan niet langer door mannen alleen ingenomen worden.

Tegelijk is er ook een technologische disruptiegolf aan de gang, die vele economische zekerheden snel onder zware druk zet. Sociale media zetten intussen de klassieke eenrichtingscommunicatie tussen zender en ontvanger op zijn kop. De gevolgen voor bijvoorbeeld journalistiek zijn dubbel. Het is niet altijd prettig om dagelijks meermaals voor corrupte idioot uitgescholden te worden. Anderzijds leidt lezersinbreng tot bredere nieuwsgaring en sneller herstel van fouten.

Ook politiek gaan de traditionele democratische machtsstructuren door een gezagscrisis. Aan de horizon gloort intussen alweer een nieuwe revolutie, wanneer blockchaintechnologie banken en andere centrale besturen in vraag zal stellen.

Connectiviteit

Waarom rolt dat nu allemaal tegelijk over ons heen? Omdat het kan. Internet en sociale media stellen het individu in staat de krachten te bundelen. Vroeger was kennis macht, maar nu kennis redelijk algemeen toegankelijk is, is connectiviteit (de mate waarin je verbonden bent) de nieuwe machtsfactor geworden. Die krachtenbundeling gebeurt minder in vaste, geordende instituten, zoals partijen of zuilen. De nieuwe beweging is een netwerk, een tijdelijk verband. Het maatschappelijke landschap is geen heuvel meer, met een kasteel op de top, maar een vlakte. Een platform dus.

Nieuw kun je dat inzicht allerminst noemen. Spreekwoordelijk is het succes van de actiecomités die het bij de bouw van de Oosterweelverbinding op de Antwerpse ring wisten te halen van de gevestigde macht in politiek en economie. Dat lukte doordat burgers hun competenties en engagement met elkaar verbonden. En over het succes kun je naderhand twisten, maar interconnectiviteit maakte 'bottom up'-revoluties in de Arabische wereld of in Oekraïne mogelijk.

Sowieso zijn velen inmiddels van de progressieve naïviteit genezen dat deze omwentelingen enkel Oosterweel-achtige vooruitgang zouden brengen. Dat Barack Obama sociale media inzette om zijn kiezersbasis te verbreden vonden vele progressieven nog geniaal. Nu Donald Trump exact hetzelfde doet, vinden ze dat al heel wat minder.

De omwenteling zit in alle geledingen van de samenleving. Neem dat andere grote nieuwsfeit van de voorbije weken: de renaissance van het onderzoek naar de Bende van Nijvel. Hoe is dat onderzoek kunnen heropleven? Doordat enkele individuen met elkaar in contact zijn gekomen en oude en nieuwe media hun hulpkreet versterkt hebben. Totdat procureur en onderzoeksrechter die kreet niet meer konden negeren. Overigens tot ergernis van dat establishment in gerecht en media.

De Trump-paradox

Meteen wordt ook duidelijk hoe zo'n autoritaire en archaïsche seksist als Donald Trump toch verkozen is geraakt in dit platformtijdperk.

Dat Trump de prijs voor zijn openlijke seksisme niet heeft moeten betalen, is achteraf gezien best begrijpelijk. Hoe gênant de onthullingen ook waren, niemand was echt verbaasd dat deze man zich zo laatdunkend of intimiderend uitlaat over vrouwen. De kiezers van Trump vielen er zich alleszins geen buil aan.

Dus bleef het gevolg ook minimaal. Een Playboy-hoofdredacteur zal zich voor seksisme nu eenmaal altijd minder moeten verantwoorden dan een dominee.

Daarnaast is het campagneteam achter Trump ook sluw omgegaan met de nieuwe tijden. Aan de ene kant hebben ze rond de outsider Trump een eigen platform gebouwd om zogezegd van onderuit de strijd aan te gaan tegen de hoge heren in Washington.

Anderzijds heeft Trump met zijn xenofobe en misogyne praatjes juist ook de culturele, identitaire zenuw geraakt van een grote groep blanken mannen (en ook wel vrouwen) die de klassieke patriarchale ordening in hun leven met tegenzin verloren zien gaan.

De Trump-campagne heeft erg goed begrepen dat het voor een lenige mensengeest perfect mogelijk is tegen het politiek-economische establishment te zijn en tegelijk krampachtig vast te houden aan de eigen bevoorrechte positie in het private leven. Het is vast niet de enige verklaring voor Trumps verrassende succes, maar die paradoxale strategie heeft er zeker wel toe bijgedragen.

Waar dit gaat eindigen? Terwijl de omwenteling nog volop gaande is, zou het dwaas zijn om definitieve claims over de toekomst te maken. Dankzij Trump weten we wel dat de hoop ijdel is dat het platform per definitie vooruitgang brengt volgens een progressief scenario.

Het kan dus nog vele kanten op. Meer technologische mogelijkheden brengen technocratie dichter. Is ideologisch debat tussen macht en tegenmacht nog wel nuttig en efficiënt als algoritmen in data de beste beleidspraktijk zullen kunnen voorspellen? Het klinkt vandaag krankzinnig en gevaarlijk, maar die democratische wezensvraag komt er vroeg of laat aan. Je zou zelfs kunnen zeggen dat voor een bedrijf als Alphabet (Google) die vraag het bedrijfsdevies is.

Femme de la Rue

De onzekerheid en angst voor de vernieuwing van het platform kan juist ook het verlangen naar sterk leiderschap oproepen. Soms zullen zulke autoritaire, populistische bewegingen snel weer verdampen, elders houden ze stand. Viktor Orban werd voor het eerst premier in Hongarije in 1998. Vladimir Poetin kwam aan de macht in 1999. Recep Erdogan is de chef in Turkije sinds 2003. Ook zij creëerden voor zichzelf een platform volgens de paradox van Trump: tegelijk anti-establishment en uitbuiting van dat gevoel van verlies van de oude orde.

Het verzet tegen de nieuwe, gelijkere onderlinge verhoudingen op het maatschappelijke platform kan taai zijn. Dat zien we ook weer bij de hoog oplopende, tegenstrijdige emoties over de zaak-Bart De Pauw. Het verschil is, althans bij sommigen, groot met de reacties na Femme de la Rue, de spraakmakende documentaire uit 2012 over seksuele intimidatie door migrantenmannen op de Brusselse straten.

Van degenen die destijds vooraan op de barricades stonden om (terecht) de gelijke rechten en vrijheden van vrouwen te verdedigen, zijn er die nu als eersten het wangedrag minimaliseren en de schuld bij de vrouwen leggen. Het omgekeerde komt evenzeer voor.

Dat is best raar. Want eigenlijk gaat het, voor zover we de feiten kennen, om goed vergelijkbare uitingen van onverdraaglijk en aanhoudende seksuele intimidatie, waarbij in het recentste geval zelfs een machtsrelatie meespeelt. Tegen een vrouw 'pute' roepen op straat, of ze meermaals sms'jes sturen dat je ze wil neuken: wat is nu precies het verschil in 'vrijpostigheid'?

Dat met name mannen met migratieroots vaker botsen tegen de verworven gelijke rechten van vrouwen in de samenleving valt te verklaren doordat ze opgroeien en zich weten te handhaven in een, vaak mede door de conservatieve islam, nog sterk patriarchiaal geordende privésituatie. Dat wringt, maar die (nog onvolkomen) gelijkwaardigheid van man en vrouw gaat niet meer weg.

Het is voor sommigen evenwel een zure vergissing gebleken om te denken dat alleen die mannen met vreemde roots een machistisch probleem hebben met het verdwijnen van de traditionele hiërarchische rollen. Hoe ruw dat ontwaken wel is, blijkt uit de hevige reacties die regisseur-columniste Hilde Van Mieghem oproept met haar persoonlijke getuigenis. Die wel zeer agressieve intimidatie van de geïntimideerde toont pijnlijk aan waarom zo veel vrouwen aarzelen om aan te klagen wat hen is aangedaan. Het is geen manier waarop een volwassen samenleving met slachtoffers hoort om te gaan, ook niet als het om vrouwen en om seks gaat, in welke gradatie dan ook. Van een heksenjacht gesproken.

Het is de bijzonder grote verdienste van bewegingen als #wijoverdrijvenniet en #metoo dat ze dat duidelijk maken. De krachtige getuigenis van vele vrouwen en mannen houden de samenleving een ongemakkelijke spiegel voor. Daarin valt te zien dat de oude onderschikkende verhoudingen soms nog springlevend zijn en ook dat ze niet langer vol te houden vallen.

Ook dat wringt dus, maar ook hier geldt: de gelijkwaardigheid gaat niet meer weg.