Auðkýfingurinn Lars Larsen lést á heimili sínu í Silkeborg í Danmörku í byrjun síðustu viku. Hann var 71 árs þegar hann lést en fyrir tveimur mánuðum lét hann af stjórnarformennsku í verslunarkeðjunni JYSK vegna veikinda. Jacob Brunsborg, sonur Lars, tók þá við stjórnarformennsku í fyrirtækinu en hann hafði greinst með lifrarkrabbamein nokkru áður. Borgþór Arngrímsson fjallaði um Lars árið 2014 fyrir Kjarnann og verður hér rifjuð upp sú umfjöllun.
Lars Larsen, Dyne Larsen eða Rúmfata-Larsen kom í heiminn þann 6. ágúst árið 1948. Hann var yngstur fjögurra systkina sem fæddust á fimm árum en sá skuggi hvíldi þó yfir þessari fjölgun í fjölskyldunni að heimilisfaðirinn, Lars Kristinus Larsen, lést áður en drengurinn fæddist, aðeins 55 ára gamall, og móðirin, Signe Vera Kirstine Hansen, ákvað að sá stutti skyldi bera nafn föðurins og hann var því skírður Lars Kristinus.
Þegar þau Lars eldri og Signe kynntust var hann kominn undir fimmtugt en hún tíu árum yngri. Þau voru bæði af fátæku fólki komin en tókst að kaupa jörð við þorpið Arnborg á Mið-Jótlandi og lifðu fyrst og fremst af kartöflurækt. Lars eldri tók talsverðan þátt í félagsmálum, sat í safnaðarnefnd og í stjórn sjúkrasamlagsins á svæðinu. Signe var mjög trúuð og hafði starfað með Hjálpræðishernum áður en hún giftist.
Skyldi verða kaupmaður
Fráfall húsbóndans var reiðarslag fyrir fjölskylduna. Ekkjan reyndi að halda búskapnum áfram en neyddist fljótlega til að selja jörðina. Hún keypti minni jörð og reyndi líka fyrir sér í hótelrekstri en hún var heilsuveil og eftir skamman tíma var hótelið selt. Signe keypti þá litla sælgætisverslun í Hurup á Norður-Jótlandi. Lars sagðist fá vatn í munninn þegar hann minnist sælgætisins en sér, og öðrum, hafi snemma orðið ljóst að bóndi yrði hann ekki.
Skólagangan hófst 5. ágúst 1956, þá var Lars sjö ára en daginn eftir varð hann átta ára. Hann segir í ævisögu sinni að vegna reglna um að börn skyldu byrja í skóla þegar þau væru sjö ára, miðað við fæðingardag en ekki fæðingarár, hafi hann verið elstur í bekknum og það hafi oft komið sér vel.
Framan af gekk sælgætisverslunin prýðilega en síðan tók að halla undan fæti. Signe var illa haldin af gigt og auk þess sótti á hana þunglyndi sem ágerðist hratt. Lars segir í ævisögu sinni að þegar hann var 12 ára hafi móðir hans verið orðin óvinnufær og dvalist langtímum saman á sjúkrahúsum. Börnin bjuggu þó áfram í litla húsinu sem móðir hans hafði keypt, þau stunduðu ýmiss konar íhlaupavinnu til að afla tekna. Eldri systkinin hættu í skólanum þegar skyldunáminu lauk, eftir sjöunda bekk, en fyrir hvatningu skólastjórans hélt Lars áfram og lauk gagnfræðaprófi árið 1966. Hann hafði mikinn áhuga á að verða kennari en eldri bróðirinn Hans sagði að það væri ekki rétta starfið, hann ætti að verða kaupmaður.
Lars fékk starf sem lærlingur í versluninni Magasin H&L í Thisted, þar voru seldar sængur og koddar, dýnur, gardínur, kjólaefni og margt fleira. Á þessum tíma kynntist hann hjúkrunarfræðinemanum Kristine Brunsborg, sem varð eiginkona hans.
Löng röð fyrir utan búðina
Árin hjá H&L voru lærdómsrík og Lars vakti athygli yfirmanna sinna fyrir dugnað og útsjónarsemi. Einu sinni gerðist það að Lars var sendur til að líta á rúmdýnur hjá nokkrum framleiðendum, en þar sá hann meðal annars nokkrar dýnur sem höfðu orðið fyrir lítilsháttar hnjaski þegar flutningabíll valt.
Lars keypti dýnurnar og margt fleira á mjög lágu verði. Svo mikið reyndar að það hefði dugað til að fylla verslunina hjá H&L tíu sinnum. Svo var auglýst að vörur sem sumar væru eilítið útlitsgallaðar yrðu seldar í versluninni föstudag og laugardag. Þegar starfsfólkið mætti til vinnu á föstudeginum var löng röð fyrir utan búðina og allt seldist upp á þessum tveim dögum. Þarna, sagði Lars, fékk hann kannski hugmyndina að JYSK.
Nokkru síðar sagði Lars upp starfinu hjá H&L og þau Kristine, sem ætíð var kölluð Kris, fluttu til Álaborgar. Hún hafði fengið starf á sjúkrahúsi og Lars fékk vinnu í verslun sem seldi gardínur og gluggatjöld. Árið 1974 fékk hann vinnu hjá annarri verslun sem seldi rúm, rúmfatnað, gardínur og áklæði.
Vildu hafa gæs í lógóinu
Árið 1979 ákvað Lars Larsen að nú væri komið að honum sjálfum að ráða ferðinni. Í samvinnu við tvo félaga sína ákvað hann að opna verslun í Árósum. Þeir tóku á leigu 500 fermetra skemmu við Silkeborgvej, svolítið fyrir utan miðbæinn. Húsnæðið var ódýrara en við aðalverslunargötur bæjarins og þarna voru næg bílastæði. Þeir félagar ákváðu að verslunin skyldi heita Jysk sengetøjslager. Þeir voru jú allir frá Jótlandi og seinna orðið í nafninu lýsti vörunum en endingin „lager“ gaf jafnframt til kynna að þetta væri öðruvísi verslun.
Nokkrar auglýsingastofur sem þeir leituðu til sögðu að nafnið væri allt of langt og þegar þeir félagar sögðu að þeir vildu hafa gæs og eitthvað sem táknaði rúm sem lógó verslunarinnar sögðu auglýsingastofurnar: „Nei, takk.“ Ein lítil stofa tók verkefnið að lokum að sér og gerði eins og Lars og félagar vildu, hannaði merkið og jafnframt auglýsingar, sem voru í senn einfaldar og lýsandi.
Þann 2. apríl 1979 klukkan 8 um morguninn var verslunin við Silkeborgvej opnuð, en þá biðu á annað hundrað manns við dyrnar og nánast allt seldist upp á fyrsta degi. „Við höfðum gert eitthvað rétt,“ sagði Lars síðar í viðtali. Hálfum mánuði síðar var verslun númer tvö opnuð í Hadsund á Jótlandi. Nokkrum dögum síðar var svo opnuð verslun í Álaborg.
Vel þekktur í Danmörku
Lars varð fljótlega landsþekktur, hann kom sjálfur fram í auglýsingum fyrirtækisins sem voru bæði einfaldar og ódýrar, svo einfaldar að auglýsingaframleiðendur hlógu. Þeir hefðu þó getað sparað sér hláturinn því textinn sem Lars fór með, „Go´daw, jeg hedder Lars Larsen, jeg har et godt tilbud,“ hitti algjörlega í mark og bæði verslanirnar og manninn þekkir hvert einasta danskt mannsbarn.
Árið 1983 keypti Lars Larsen hlut beggja félaga sinna og hefur síðan verið eigandi fyrirtækisins. Árið 2001 var nafninu breytt og það heitir nú JYSK. Gæsin er enn hluti af merkis fyrirtækisins en rúmgaflinn er horfinn.
Fyrsta verslun Jysk sengetøjslager utan Danmerkur var opnuð í Þýskalandi 1984, nú eru þar hundruð JYSK-verslanir. Alls eru verslanir JYSK nú um 2000 talsins í 35 löndum. Nokkur hluti þessara verslana er í eigu annarra – til að mynda Rúmfatalagerinn á Íslandi – sem hafa sérstakan samning við JYSK. Vöruúrvalið er í dag miklu meira en það var í upphafi, en Lars sagði í viðtali að verslanir JYSK væru fyrir almenning sem gæti fengið flesta hluti til heimilisins, annað en matvöru, á hagstæðu verði. „Húsgögnin eru ekki hönnunarvara en duga vel til síns brúks og kosta lítið,“ bætti hann við. Mikið af framleiðslunni verður til í verksmiðjum JYSK víða um lönd en annað er keypt af öðrum framleiðendum.
JYSK rekur nú rúmlega 2.800 verslanir í 52 löndum í Evrópu, Mið-Austurlöndum og Asíu, þar með talið verslanir Rúmfatalagersins á Íslandi. Tekjur keðjunnar nema um 26 milljörðum danskra króna á ári, jafnvirði 480 milljarða íslenskra, samkvæmt ársskýrslu fyrirtækisins.
Vinnan áhugamálið
Lars lét sér ekki nægja að beina kröftum sínum að JYSK. Hann keypti einnig húsgagna- og húsbúnaðarverslanirnar ILVA og IdeMöbler en vöruúrvalið þar var annað en í verslunum JYSK og verðið hærra. Bolia-húsbúnaðarverslanirnar, sem skiptu tugum og eru í nokkrum Evrópulöndum auk Danmerkur, voru einnig í eigu Rúmfata-Larsens. Árið 1990 stofnaði hann ferðaskrifstofuna Larsen rejser en sá rekstur gekk ekki vel og árið 1998 keypti ferðaskrifstofan Kuoni Larsen rejser.
Árið 2004 gaf Lars Larsen út æviminningar sínar, sem hann skrifaði sjálfur. „Go´daw, jeg hedder Lars Larsen – Jeg har et godt tilbud“, var dreift inn á öll heimili í Danmörku. Lars sagði þar að þrátt fyrir fátækt og erfiðleika í æsku hefði hann átt gott líf og verið gæfumaður. Hann sagði að eiginkonan Kris, sem enn vann í versluninni í Silkeborg, hefði verið sinn stóri happdrættisvinningur. Þau áttu tvö börn; sonurinn Jacob vann hjá JYSK en dóttirin Mette var kúabóndi. Sjálfur vann Lars alla daga í fyrirtækinu. Blaðamaður dagblaðsins Berlingske spurði Lars Larsen eitt sinn hvort ekki væri tími til kominn að þriðji ríkasti maður Danmerkur færi að slaka á og sinna áhugamálum. „Sinna áhugamálunum, það hef ég gert síðan 1979 og ætla að halda því áfram,“ svaraði Lars og bætti við: „Það er ríkidæmi.“
