Woensdag 9 januari 2019. Op de begane grond van het Museum voor Communicatie aan de Zeestraat in Den Haag is het een drukte van belang. In de bar rechts werken mensen achter laptops, een kop koffie of een bordje met een broodje naast zich. Links, aan een tafel naast de kluisjes voor de jassen en tassen, houdt een groep een brainstormsessie. In een grote zaal achterin heeft een bedrijf een studiedag.

Om de museumzalen te bereiken, moet de bezoeker eerst een houten trap op. In die zalen bekijkt slechts een enkeling de vitrines. Wat opvalt, is de herrie. Zelfs bovenin het gebouw, op de vierde etage waar twee mensen in de bibliotheek werken, dringt het geluid van pratende mensen en rammelend bestek door. In de tentoonstellingsruimtes passeert geregeld een ober met een dienblad vol drankjes of borden. Waar een doorsnee-museum een klein deel bestemt voor een horecagelegenheid, lijkt het Museum voor Communicatie een en al horeca.

En dat is precies de bedoeling van de directeur, die begin 2016 aantrad. Uit geheime plannen waarover FTM beschikt, blijkt dat Tobias Walraven (54), met toestemming van de raad van toezicht, liefst zo snel mogelijk van de collectie van het voormalige PTT-museum af wil. Want bezoekers trekken lukt niet, ondanks een zeer kostbare verbouwing en een nieuwe opzet. Maar bedrijven en zzp’ers komen wel. Op de begane grond is een snelle, door KPN gesponsorde wifi-verbinding. Er zijn nissen en tafels om aan te vergaderen en er is een grote zaal voor congressen, studiedagen en bijeenkomsten. Het COMM, zoals het museum zichzelf nu noemt, heeft zelfs een newsroom en een ruimte voor webseminars.

Alleen al van de rente van de bruidsschat zou het museum zich kunnen bedruipen

Maar een café en congrescentrum is niet wat de oprichters voor ogen hadden toen ze in 1929 het Nederlandsche Postmuseum openden. Het museum kreeg in 1949 de voormalige Groote Koninklijke Bazar toegewezen als onderkomen voor de historische verzameling van post- en telecombedrijf PTT. Het Postmuseum zou de geschiedenis van post, postzegels, telegrafie en telefonie vertellen.

In 1998 werd het voormalige staatsbedrijf PTT opgedeeld in postbedrijf PostNL en telco KPN. Het Nederlandsche Postmuseum kwam op eigen benen te staan en kreeg een nieuwe naam: het Museum voor Communicatie. De PTT droeg de gebouwen over voor het symbolische bedrag van 1 euro. Voormalig PTT-topman Wim Dik regelde bovendien een bruidsschat van 75 miljoen gulden. Dit bedrag, bijeengebracht door de bellende en postzegelplakkende Nederlanders, werd beheerd door een speciale stichting: Museumfonds Zeestraat 80. Alleen al van de rente van die 75 miljoen gulden zou het museum zich de komende jaren kunnen bedruipen, was de verwachting.

Rond 2010 ging het mis. Door de crisis daalt het rendement op het belegde basisbedrag, de 75 miljoen gulden. Het museum had te weinig bezoekers om de eigen broek op te kunnen houden. De ‘miljoenen van Dik’ werden gebruikt om de exploitatietekorten aan te vullen.

Zo kan het niet langer, oordeelt de raad van toezicht van het museum begin 2016. Van het beginkapitaal van 75 miljoen gulden uit 1998 (ruim 35 miljoen euro) is in 2010 nog zo’n 16 miljoen euro over. Met de 2 miljoen euro die jaarlijks uit het fonds moeten worden bijgelegd, zou de kas in 2025 leeg zijn.

Dit lijkt de rvt een uitgelezen moment om hun voorzitter tot directeur te benoemen

Alles op de schop

‘Jij bent toch ondernemer? Wil jij de boel niet saneren?’, vragen zijn collega’s van de raad van toezicht aan Tobias Walraven. De ondernemer, naar eigen zeggen afkomstig uit een echte PTT-familie, was in 2012 door Wim Dik gevraagd het museum te leiden. De directeur, Heleen Buijs, was zojuist vertrokken na een verschil van inzicht met de rvt over de werkmethode, en dit lijkt de rvt een uitgelezen moment om hun voorzitter tot directeur te benoemen.

Gesteund door zijn voormalige collega’s van de rvt neemt Walraven drastische stappen. Op 1 maart 2016 gaat het museum dicht. In anderhalf jaar tijd wordt het gebouw gestript en heringericht. Er komen congres- en workshopruimtes, werkplaatsen voor zzp’ers, horeca en een nieuwe klimaatbeheersingsinstallatie. ‘In het oude museum was nog geen bak koffie te krijgen. De organisatie was heel erg op de collectie gericht. Er was veel achterstallig onderhoud en het lekte op veel plaatsen, de klimaatinstallaties waren zo goed als total loss,’ zegt Walraven in een gesprek met FTM.

‘Zo erg was het zeker niet,’ reageert oud-directeur Heleen Buijs. Ze erkent dat er af en toe een lekkage was, maar ‘het dak is gerepareerd en er zijn zonnecellen op gezet. Het was geen chaos. Er was een goed en degelijk onderhoudsplan, waarvoor jaarlijks geld werd vrijgemaakt.’

Walraven stoorde zich ook aan de houding van het museumpersoneel: ‘Als je jaarlijks zomaar twee miljoen krijgt, hoe groot is dan nog de drang om aantrekkelijk te zijn voor de buitenwereld?’ In interviews dist hij steevast de anekdote op dat een schooldirecteur hem ooit per brief meedeelde dat het museum zijn schoolreisje had verprutst: ‘Niets deed het nog en er was zelfs geen ranja verkrijgbaar.’ Intern verkondigt Walraven dat ‘iedereen eruit moet’. ‘Iedereen’ wordt het niet, maar in 2016 moet een deel van het personeel vertrekken.

De historische collectie postzegels schenkt het COMM aan het Nationaal Archief. Dat kost het COMM 1 miljoen

Walraven heeft grootse plannen. Die heeft hij onder meer opgedaan in New York, waar hij met vier andere medewerkers begin 2016, op kosten van het museum, naartoe reist om ideeën op te doen. Het COMM, zoals het museum na weer een naamsverandering heet, moet voortaan niet ouderwets postzegels en telefoons tentoonstellen, maar ‘de impact van communicatie op ons dagelijks bestaan’ zichtbaar maken. De reis naar New York inspireert hem tot een zogeheten ‘transitieplan’ dat 24 januari 2017 de goedkeuring krijgt van de rvt.

De historische collectie Postwaarden (postzegels uit binnen- en buitenland, plus ontwerpen voor en drukproeven van postzegels) wordt aan het Nationaal Archief geschonken; de conservator verhuist mee. Het COMM betaalt haar salaris tot aan haar pensioen. Alles bij elkaar kost dit het COMM circa 1 miljoen euro. Een fors bedrag, maar dat heeft Walraven er graag voor over.

Het nieuwe museum moet meer worden dan een ruimte waar exposities plaatsvinden. Het COMM moet een locatie worden voor ‘unieke meetings & events’. Het museum krijgt een webcast-studio, een newsroom, een ‘monumentale eventroom’ en een aantal kleinere zalen voor vergaderingen. ‘COMM is nu veel meer dan alleen een museum,’ meldt de directeur in het Jaarverslag 2017.

Het museum als melkkoe

In de herfst van 2017 is de verbouwing voltooid. De totale kosten: 11 à 12 miljoen, een enorm bedrag voor een museum dat in 2016 een balans had van nog geen 2 miljoen, een personeelsbestand van 16,7 fte en amper 26.000 bezoekers. De verbouwing wordt hoofdzakelijk gefinancierd door alle panden van het museum te verkopen (opbrengst 5,8 miljoen) en miljoenen uit het Museumfonds Zeestraat 80 te halen.

Om het vernieuwde museum onder de aandacht te brengen, worden kosten noch moeite gespaard. Alleen al aan marketing besteedt het museum in 2017 bijna 9 ton. ‘We zijn bijna anderhalf jaar dicht geweest. Dan moet je je als museum weer op de kaart zetten,’ zo rechtvaardigt Walraven dit bedrag.

De zakelijke markt (bedrijven die ruimtes boeken voor seminars, workshop en congressen) ontwikkelt zich volgens Walraven ‘exact volgens plan’. Dat neemt niet weg dat het COMM ook in 2018 weer een greep van ruim 1,5 miljoen euro uit het Museumfonds Zeestraat 80 moet doen.

(Oud-)personeelsleden, oud-directeuren en mensen uit de museumwereld verbazen zich over de kosten van de verbouwing en de marketing. ‘Exorbitant,’ vindt oud-directeur Heleen Buijs. Ook een van haar voorgangers, Titus Yocarini, stelt dat de uitgaven totaal niet in verhouding staan tot de begroting en omvang van het museum. Hij vraagt zich tevens af of het museum wel zo vernieuwend is als Walraven beweert. ‘Als ik de jaarverslagen teruglees, is er behalve een dure verbouwing en een zakenclub niet zo heel veel veranderd. De thema’s die wij aan de orde stelden, raakten de actualiteit van de communicatie.’

Er is niet alleen verbazing over de hoogte van de bedragen; ook de besteding ervan roept vragen op. Uit onderzoek van FTM blijkt dat er in 2017 veel geld naar bedrijven van COMM-directeur Walraven zelf is gegaan:

• 147.560 euro naar Tribal Internet Marketing. Directeur en aandeelhouder: Tobias Walraven.
• 122.124 euro naar The Webcare Company. Directeur en aandeelhouder: Tobias Walraven.
• 106.165 euro naar Jaagers. Directeur en aandeelhouder: Tobias Walraven.

Deze drie bedrijven zijn dochters van RIFF, waarvan Walraven algemeen directeur is. In totaal betaalde het COMM in 2017 ruim 373.000 euro aan RIFF.

Walraven: ‘Natuurlijk is dit besproken met de rvt. Het zou immers een beetje apart zijn om met een concurrent van RIFF in zee te gaan.’ Hij stelt dat door een externe marketingdeskundige een ‘offerte uitvraag’ is gedaan bij meerdere partijen en dat RIFF steeds de gelegenheid had om die te ‘matchen’. Hij beweert dat hij daar als COMM-directeur geen bemoeienis mee had.

‘Dit soort zaken moet je helemaal gescheiden houden’, zegt oud-directeur Yocarini. Ellie Bruggeman, coördinator van het Museumregister (een lijst van musea die aan bepaalde kwaliteitseisen voldoen; ook het COMM staat erop) reageert verbaasd: ‘Ik kan me geen enkele sector voorstellen waar het zo gaat.’

Museaal salaris

Intern is er voorts ophef over de hoogte van het salaris van de ondernemer/directeur. Een oud-personeelslid vertelt FTM: ‘Begin 2016 ontvingen we een eerste declaratie van 30.000 euro. Dat was voor een maand; het betrof een declaratie voor de directeur en zijn personal assistant, die ook voor het museum werkte.’

In geen enkel jaarverslag van het museum is informatie over Walravens bezoldiging terug te vinden. Toch ontdekt FTM een uitgebreid jaarverslag over 2016, dat alleen door een achterdeur via Google op de website van COMM is te vinden. Op pagina 18 daarvan staat: ‘Met de directeur a.i. zijn afspraken gemaakt over interim management gedurende de transitiefase en uitloop daarvan over 2017 en 2018 voor totaal 255.000 euro.’

Die 255.000 heeft hij volgens bronnen al volledig in 2016 geïncasseerd. In 2017 zou zijn inkomen rond de 220.000 euro hebben gelegen. Over 2018 zijn wel exacte cijfers bekend: dat jaar declareerde Walraven in totaal 180.996 euro. Voor 2019 is zijn honorarium op 176.000 euro begroot. Aan FTM wil Walraven aanvankelijk alleen kwijt dat hij als ‘consultant’ een ‘managementvergoeding’ ontvangt. Later voegt hij per mail toe dat zijn bezoldiging volgens de rvt binnen de Balkenende-norm valt (maximaal 181.000) – maar dat klopt alleen voor 2018 en 2019.

‘Voor zo’n klein museum, met zo weinig bezoekers, verdient hij een gigantisch salaris,’ stelt Titus Yocarini. De oud-directeur van het Museum voor Communicatie had (en heeft) talloze functies in de culturele sector. ‘Met een bruto maandsalaris van 6 tot 7000 euro per maand word je al heel goed betaald, vind ik.’

‘een bezoldigingsbeleid dat zo afwijkt van wat gangbaar is binnen de museumsector en van wat passend geacht wordt...’

Het salaris van Walraven is ook bij het Museumregister een punt van zorg. Halverwege 2017 vroeg het COMM daar een herijking van zijn museumregistratie aan. In een brief van 12 oktober 2018 schrijft de voorzitter van het Museumregister aan de rvt dat het COMM weliswaar voor een herijking in aanmerking komt, maar dat de rvt eerst zowel de bezoldiging van Walraven moet onderbouwen, alsook die van de rvt zelf.

Een citaat: ‘Gezien de uitzonderlijke situatie – een bezoldigingsbeleid dat zo afwijkt van wat gangbaar is binnen de museumsector en van wat passend geacht wordt gezien het exploitatiebudget en de omvang en de aard van het museum en zijn activiteiten – is onderbouwing vereist door de raad van toezicht m.b.t. de noodzaak tot de toewijzing van dergelijke vergoedingen voor zichzelf en voor de directeur m.b.t. afgelopen jaar (2017), lopend jaar (2018) en de resterende beleidsperiode (2019-2020).’

De rvt moest deze toelichting uiterlijk op 15 januari 2019 geven. De rvt laat FTM weten dat ‘reeds in november 2018 een toelichting is verstrekt’. Het Museumregister doet geen mededelingen over de communicatie tussen register en musea.

De bezoldiging van Walraven is des te opmerkelijker omdat de directeur volgens (oud-)personeelsleden van het museum nauwelijks aanwezig is, aangezien hij diverse andere bedrijven moet aansturen en voor die bedrijven vaak op reis is. In een reactie laat Walraven weten dat hij wel degelijk veertig uur per week voor het COMM werkt en dat hij dat kan onderbouwen met urenstaten. ‘Ik heb nu eenmaal veel energie.’

Het COMM wordt verder uitgekleed

Walraven krijgt veel voor elkaar bij de vorige raad van toezicht. Maar niet alles. Voor de opening bestelt hij een fotokunstwerk van zijn partner. Kosten: 70.000 euro. Maar dit schoolvoorbeeld van belangenverstrengeling gaat zelfs de rvt te ver: Walraven moet de opdracht intrekken. Omdat zijn vrouw al aan de opdracht is begonnen en onkosten heeft gemaakt, mag de vennootschap die op papier de opdracht heeft gekregen, alsnog een declaratie sturen. Dat gebeurt in juli 2017. De annuleringskosten: ruim 15.000 euro.

Opmerkelijk is dat de verbouwing en de transitie in 2017 is begeleid en goedgekeurd door een rvt die in strijd met de statuten handelde. De statuten schrijven voor dat de rvt uit ‘minimaal vijf en maximaal zeven leden’ bestaat. In 2017 telde de raad maar vier leden. Het COMM erkent deze fout in een jaarverslag 2017, dat niet op de website is te vinden, maar wel in handen van FTM is. Ook kende de rvt in die periode geen enkel lid met een museale achtergrond. Dit hiaat werd pas in september 2018 opgevuld, toen de directeur van het Scheepvaartmuseum in Amsterdam aantrad als lid van de rvt.

Binnen het COMM doen verschillende scenario’s de ronde. Het meest recente: sluiting

Een miljoenenverslindende verbouwing, bijna 9 ton aan marketingkosten, een torenhoog salaris voor de directeur. Tegenover al die uitgaven staan nauwelijks inkomsten: het COMM staat op het punt van omvallen. Voor de transitie is gesteld dat de exploitatie tot en met 2020 is gewaarborgd. Maar haalt het museum 2020 wel?

Binnen het COMM doen de laatste maanden verschillende scenario’s de ronde. In het meest recente is sprake van sluiting van de museumactiviteiten per 1 maart of per 1 juli. De historisch zeer waardevolle bibliotheek gaat over naar het Nationaal Archief. Op 1 april gaan er zes museummedewerkers uit dienst.

Het COMM voert momenteel gesprekken met het Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid (NIBG) in Hilversum, in de hoop dat het NIBG in het derde kwartaal van 2019 de organisatie van (wissel)tentoonstellingen kan overnemen. Met de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed is vorige week een gesprek geweest over het afstoten van de gehele collectie, zo bevestigt een woordvoerder van de Rijksdienst. Ook het IBG bevestigt gesprekken met het COMM, ‘maar’, zegt een woordvoerder, ‘op dit moment is gebruik van hun museumzalen niet aan de orde. Misschien over een paar jaar als wij zelf tijdelijk de deuren sluiten.’

Het COMM gaat verder als horecagelegenheid annex congres- en evenementencentrum. Met wisseltentoonstellingen die door andere partijen worden georganiseerd. En dat is waar Tobias Walraven, volgens bronnen waarmee FTM sprak, al vanaf het begin naartoe wilde.

Van het voormalige PTT Museum is dan niets meer over. Het Museumfonds Zeestraat, ooit begonnen met 75 miljoen gulden, is leeg. De laatste miljoenen staan gereserveerd voor het afstoten van de collectie en regelingen voor het personeel.

‘Niets doen was geen optie’

Voor de afvloeiing van de laatste drie vaste krachten is voor 2019 een bedrag gereserveerd van 950.000 euro. Een fors bedrag voor drie werknemers, die weliswaar al lang in dienst zijn maar die parttime werken. Volgens bronnen is een groot deel van dat bedrag dan ook bestemd voor de afvloeiing van Walraven zelf, wanneer het museum eind 2019 of begin 2020 definitief de deuren sluit. Mocht Walraven op 31 december 2020 nog directeur zijn, dan wacht zijn management bv een bonus van 100.000 euro (exclusief btw).

In 2016 constateerde de rvt, zo zei Tobias Walraven in een gesprek met FTM, dat ‘we hooguit negen jaar te gaan hadden voordat het geld op zou zijn. Niets doen was geen optie.’ In dat scenario had het COMM in 2025 de deuren moeten sluiten. Maar dankzij de ‘daadkracht’ van Walraven en de steun van de rvt, zal het COMM het jaar 2025 bij lange na niet halen. Tenzij er een wonder gebeurt.