Beste VN: kijk naar de Zwarte Pieten in het Sinterklaasjournaal

Het Sinterklaasjournaal met Dieuwertje Blok is maandagmiddag 11 november weer begonnen. Hoe Nederlanders tegen Zwarte Pieten aankijken is daar te zien. Ze zijn geen slaafse typen meer, maar de helden van de wervelende show. VN-rapporteur, ga kijken!  

Open brief aan Verene Shepherd, hoogleraar Sociale Geschiedenis aan de University of The West Indies in Jamaica

Geachte Verene Shepherd,

U gaat voor de Verenigde Naties onderzoeken hoe racistisch de viering van Sinterklaas in Nederland is. Hoe kan het dat een zwart gemaakt personage overal in de wereld afschuw wekt en in Nederland juist zeer geliefd is? Hoe kan het dat antiracistische acteurs Zwarte Piet spelen? Ik wil u graag wat overwegingen voorleggen als bijdrage aan uw onderzoek.

Zwarte Piet is al lang geen domme neger meer, maar een zwarte kinderheld. De Zwarte Piet van 2013 is een metafoor voor geslaagde strijd tegen rassendiscriminatie. Hij is verreweg de populairste figuur van Nederland en niet alleen bij burgers onder de 6 jaar. Piet is black power.

Blanke oude man in een jurk
Kinderen willen graag Zwarte Piet zijn: ze maken hun gezicht zwart en trekken een pietenpak aan. Dat is weer eens wat anders dan argwaan tegen medeburgers met een andere huidskleur. Geen kind wil die blanke oude man in een jurk spelen.

Wat zou het betekenen als een populair zwart personage wordt afgeschaft? Nu hij zich heeft bevrijd van racistische vooroordelen moet hij blank worden. Is dat niet treurig?

Zwart en positief gaan dan blijkbaar niet samen. Een zwart personage dat snoep en cadeautjes uitdeelt, doorbreekt ook nog eens het dominante beeld van ontwikkelingshulp behoevende Afrikanen. Dat is een verademing!

Er is iets opmerkelijks gebeurd in een halve eeuw tijd in Nederland. Een personage behangen met racistische vooroordelen en spotternijen, halverwege de 19de eeuw bedacht, heeft een gedaanteverwisseling ondergaan. Een voor een zijn racistische kenmerken die horen bij de blackface (blanken die zich zwart schminken en gek gaan praten en doen) overboord gegooid.

Dat had alles te maken met de zwarte burgerrechtenbeweging, met Martin Luther King bijvoorbeeld, een held in Nederland. De aanpassingen van de rol van Piet pakten veel beter uit dan afschaffen of verbieden zouden doen. Dat roept verzet op bij de Nederlandse bevolking en wakkert racistische sentimenten juist weer aan. U heeft het kunnen zien aan de reacties op uw uitspraken.

Het Sinterklaasfeest is een televisiefeest geworden, dankzij het Sinterklaasjournaal. Hoe de invulling van de rol van Zwarte Piet nu is, wordt door de makers van dit programma bepaald. Het eerste dat opvalt, is dat Zwarte Piet geen stereotype meer is, maar dat er vele zwarte pieten zijn met alle mogelijke uiteenlopende karaktereigenschappen. Het vlakste personage in deze wervelende show is Sinterklaas zelf.

Slavenhandel was geen kinderfeest
Dat programma moet u zeker bekijken. Het verklaart de verbijstering in Nederland over de vergelijking van deze Zwarte Pieten met de slaven uit de 17de, 18de en 19de eeuw. De gruwelen van de transatlantische slavenhandel en het leven op de plantages vergelijken met dit vrolijke kinderfeest is schokkend en kwetsend voor de miljoenen slachtoffers.

Er is door onderzoekers afgedongen op het verband tussen het ontstaan van Zwarte Piet en de slavenhandel. Zwart gemaakte gezichten komen in volksfeesten in allerlei delen van de wereld voor en ook al lang voor de transatlantische slavenhandel. De mooie kleren van Zwarte Piet zouden erop wijzen dat hij geen slaaf maar een vrije zwarte man moet zijn (de Europeanen hielden de slavernij buiten de eigen deur, uit het zicht, in de koloniën).

Maar waar het om gaat is dat Zwarte Piet in de tijd dat racistische opvattingen nog bon ton waren als een zwarte halvegare werd uitgebeeld, als toonbeeld van de minderwaardigheid van de 'negers'.

Dat blijkt uit sommige oude sinterklaasliedjes, uit oude boekjes over Sinterklaas en Zwarte Piet, uit foto's over hoe het feest vroeger werd gevierd. Het meeste van die traditie is aangepast. Net als de sadistische pedagogiek van lijfstraffen en de roe en de zak. Berispingen met zakjes zout voor stout gedrag zijn geschrapt. Zwarte Piet is aangepast als gevolg van de zwarte emancipatiestrijd. 

Pietenrevolutie
Op de expositie Zwart & Wit in het Tropenmuseum in Amsterdam is een filmpje te zien van de Amerikaans-Amsterdamse cabaretgroep Boom Chicago: Zwarte Pieten plegen een revolutie tegen Sinterklaas (ze trekken zijn mijter over zijn ogen). Dat is de spirit! Niet jammeren, maar overnemen dat van oorsprong racistische personage.

De verandering van Zwarte Piet en het Sinterklaasfeest is zelf een mooi verhaal, een kapstok om terug te blikken op de geschiedenis van de slavernij, de bevrijding, de strijd voor zwarte burgerrechten in de VS en hier. Het is ook nog een perfecte aanleiding om te debatteren over overgebleven en nieuwe vormen van racisme in het Nederland van nu. Laten we zeggen: vanaf groep 5.

Met vriendelijke groet,

Wim Bossema,

Afrikanist en redacteur van de Volkskrant,
webmaster volkskrant.nl/Afrikablog